روغن موتور، به عنوان خون حیات‌بخش پیشرانه خودرو، نقش بی‌بدیلی در تضمین عملکرد روان، کارآمد و بادوام آن ایفا می‌کند. این سیال حیاتی نه تنها باعث کاهش اصطکاک و سایش بین قطعات متحرک می‌شود، بلکه وظایف متعدد دیگری از جمله خنک‌کاری، تمیزکاری و جلوگیری از خوردگی و زنگ‌زدگی را نیز بر عهده دارد. یکی از پدیده‌های رایجی که اغلب مالکان خودرو با آن مواجه می‌شوند، تغییر رنگ روغن از کهربایی شفاف به قهوه‌ای تیره یا حتی سیاه، تنها پس از چند صد کیلومتر رانندگی است. اما دلیل سیاه شدن روغن موتور چیست و آیا نیاز به تعویض فوری دارد؟
تغییر رنگ روغن از کهربایی به سیاه، همیشه به معنی پایان عمر روغن و نیاز فوری به تعویض آن نیست. در حقیقت، سیاه شدن روغن موتور در بسیاری از موارد، نشانه‌ای از عملکرد صحیح و طبیعی افزودنی‌های پاک‌کننده و معلق کننده موجود در آن است. با این حال، درجه و سرعت این تغییر رنگ می‌تواند حاوی اطلاعات ارزشمندی درباره سلامت موتور باشد. در این مقاله از ایستگاه به بررسی تخصصی دلایل اصلی سیاه شدن روغن موتور می‌پردازیم.
دلایل سیاه شدن روغن موتور چیست؟
سیاه شدن روغن موتور به پنج دلیل عمده اتفاق می‌افتد؛ پاک‌سازی و معلق سازی ذرات کربن، اکسیداسیون و کهنگی روغن، آلودگی به وسیله گازهای احتراق، وجود ناخالصی‌های خارجی و شرایط رانندگی دشوار. در ادامه هر یک از این دلایل را به طور مفصل توضیح می‌دهیم.
عملکرد طبیعی: پاک‌سازی و معلق نگه‌داشتن ذرات کربن
پاک‌سازی و معلق نگه‌داشتن ذرات کربن، اصلی‌ترین و شایع‌ترین عامل سیاه شدن روغن موتور است و نشان از سلامت روغن و عملکرد صحیح آن دارد. در موتورهای احتراق داخلی، به ویژه در موتورهای دیزلی، فرآیند احتراق سوخت هیچ‌گاه به صورت کامل انجام نمی‌گیرد. در نتیجه، مقادیری از ذرات ریز کربن یا همان دوده تولید می‌شود. این ذرات از طریق حلقه‌های پیستون به درون کارتل روغن نفوذ می‌کنند و باعث تغییر رنگ آن می‌شوند.
از طرف دیگر، روغن‌موتورهای مدرن حاوی بسته‌ای پیچیده از افزودنی‌های شیمیایی بوده و یکی از مهم‌ترین این افزودنی‌ها، پخش‌کننده‌ها نام دارند. وظیفه این مواد، احاطه کردن ذرات دوده و سایر آلاینده‌ها و معلق نگه‌داشتن آن‌ها در کل حجم روغن است. این کار از چسبیدن ذرات به یکدیگر و تشکیل لجن و همچنین رسوب‌گذاری روی قطعات موتور جلوگیری می‌کند. پخش میلیون‌ها ذره ریز دوده در سرتاسر روغن به صورت معلق، باعث سیاه شدن روغن سیاه می‌شود.
به طور کلی باید گفت که اگر روغن موتور پس از مدتی رانندگی به رنگ سیاه درآید، اما موتور همچنان به نرمی و بدون کاهش محسوس عملکرد کار کند، پس روغن در حال انجام وظیفه حیاتی تمیزکاری خود است و جای نگرانی وجود ندارد.
اکسیداسیون و کهنگی روغن
با گذشت زمان و تحت تأثیر عوامل مختلف، روغن موتور مستهلک شده و خواص محافظتی خود را از دست می‌دهد. اکسیداسیون یکی از اصلی‌ترین مکانیزم‌های فرسودگی روغن به حساب می‌آید که باعث تیره شدن رنگ آن می‌شود.
روغن در محیطی با دمای بسیار بالا، گاهی تا بیش از ۱۰۰ درجه سانتی‌گراد در گردش است و به طور مداوم با اکسیژن موجود در هوا تماس دارد. این شرایط منجر به یک واکنش شیمیایی به نام اکسیداسیون می‌شود. اکسیداسیون مولکول‌های روغن را شکسته و آن‌ها را به ترکیباتی مانند اسیدها، لاک‌ها و رسوبات کربنی تبدیل می‌کند. این ترکیبات جدید باعث تیرگی و سیاه شدن روغن موتور و افزایش غلظت آن می‌شوند.
تعویض دیرهنگام روغن مهم‌ترین عامل تشدیدکننده اکسیداسیون است. افزودنی‌های ضد اکسیداسیون روغن موتور به‌تدریج مصرف شده و پس از آن روغن به سرعت تجزیه می‌شود. کارکرد موتور در دمای بالا نیز جزو عواملی است که سرعت اکسیداسیون را افزایش می‌دهد. گرم شدن بیش از حد موتور، رانندگی با بار زیاد و یا نقص در سیستم خنک‌کننده، همگی در تسریع اکسیداسیون ایفای نقش می‌کنند.
در نهایت باید گفت که ورود گرد و غبار، ذرات فلز و آب به درون روغن موتور می‌تواند به عنوان کاتالیزور عمل کرده و روند اکسیداسیون را سرعت بخشند. اکسیداسیون یکی دیگر از دلایل سیاه شدن روغن موتور است که ضمن ایجاد لجن و غلظت روغن موجب کاهش راندمان و طول عمر موتور می‌شود.
آلودگی با محصولات احتراق
هیچ موتوری به طور کامل آب‌بندی نمی‌شود. گازهای داغ و تحت فشار محفظه احتراق، از لابه‌لای حلقه‌های پیستون و دیواره سیلندر به بیرون نفوذ می‌کنند که به این پدیده، بلوبای (Blow-By) یا همان نفوذ گاز می‌گوییم. این گازها حاوی ترکیباتی هستند که مستقیما با روغن تماس پیدا کرده و باعث سیاه شدن رنگ آن می‌شوند. این ترکیبات عبارت‌اند از:
- دوده و ذرات سوخته ناشی از احتراق ناقص
- اسیدها: محصولات جانبی احتراق گوگرد موجود در سوخت و همچنین نیتروژن و اکسیژن هوا که می‌توانند با آب ترکیب شده و اسیدهای خورنده (مانند اسید سولفوریک) تولید کنند. این اسیدها نه تنها به قطعات موتور آسیب می‌زنند، بلکه به تیره شدن روغن نیز کمک می‌کنند.
- رطوبت: یکی از محصولات جانبی احتراق، بخار آب است. در موتورهایی که اغلب مسافت‌های کوتاه و در دمای پایین کار می‌کنند، بخار آب فرصت کافی برای تخلیه از طریق سیستم تهویه کارتل (PCV) را ندارد و در روغن تقطیر می‌شود. این امر منجر به تشکیل شیرآبه شده که ترکیبی از آب، روغن و آلاینده‌ها است و ظاهری قهوه‌ای تیره و خمیری دارد.
وجود ناخالصی‌های خارجی
نفوذ ناخالصی‌های خارجی به روغن موتور می‌تواند باعث تغییر رنگ و کاهش کیفیت و کارایی این سیال حیاتی شود. فیلتر هوای فرسوده یا نامناسب اجازه می‌دهد ذرات گرد و غبار و آلودگی به درون موتور راه پیدا کنند. بخشی از این ذرات از طریق مکانیزم بلوبای وارد روغن شده و به عنوان یک ماده ساینده عمل می‌کنند و همزمان رنگ روغن را تغییر می‌دهند.
به علاوه، سایش طبیعی قطعات فلزی موتور مثل یاتاقان‌ها، دیواره سیلندر و… باعث رهاسازی ذرات ریز فلزی در روغن می‌شود. اگرچه این ذرات به تنهایی ممکن است تأثیر بصری کمی روی رنگ روغن داشته باشند، اما حضور آن‌ها در کنار سایر آلاینده‌ها به سیاه شدن روغن موتور در خودروهای خارجی و داخلی کمک می‌کند.
رانندگی در شرایط دشوار
گذشته از تمام دلایل فوق، رانندگی در ترافیک سنگین شهری، مسافت‌های کوتاه و مکرری که موتور را به دمای کارکرد ایده‌آل نمی‌رساند، یدک کشی بار سنگین و رانندگی در جاده‌های بسیار خاکی، همگی جزو شرایط دشوار در نظر گرفته شده و باعث می‌شوند روغن موتور به طور زودهنگام کیفیت و کارایی خود را از دست بدهد. در این حالت، تغییر رنگ از کهربایی به قهوه‌ای تیره و سوخته امری بدیهی و اجتناب‌ناپذیر است.
چه زمان سیاه شدن روغن نشانه خطر است؟
همان‌طور که گفته شد، سیاه شدن روغن اغلب طبیعی است. اما در موارد زیر باید هوشیار بوده و هر چه سریع‌تر نسبت به تعویض روغن موتور اقدام کنید.
- تغییر رنگ بسیار سریع روغن موتور. اگر روغن تنها پس از چند ده کیلومتر رانندگی به رنگ سیاه متمایل شود، ممکن است نشان‌دهنده مشکل در احتراق (مانند احتراق ناقص سوخت)، نقص در سیستم تهویه کارتل (PCV) یا آلودگی شدید باشد.
- بوی غیرعادی روغن موتور. اگر روغن بوی شدید بنزین یا گازوئیل بدهد، نشان از رقیق شدن روغن با سوخت دارد که بسیار خطرناک بوده و ویسکوزیته روغن را به شدت کاهش می‌دهد.
- وجود ذرات جامد و شن‌آلود در روغن موتور. اگر هنگام چک کردن روغن با انگشت، ذرات جامد و زبری حس کنید، می‌تواند نشانه‌ای از سایش فلزی شدید یا تشکیل لجن سخت باشد.
- افت محسوس عملکرد موتور. اگر همراه با سیاه شدن روغن موتور شاهد کاهش شتاب، افزایش مصرف سوخت، روشن شدن چراغ چک موتور یا صدای غیرعادی از موتور بودید، باید بلافاصله به یک مکانیک ماهر مراجعه کنید.
- تشکیل شیرآبه غلیظ. مشاهده ماده خمیری شکل قهوه‌ای‌رنگ در درپوش روغن یا روی دیپ‌استیک، نشان از یک مشکل قطعی دارد و معمولا به دلیل رانندگی مداوم در مسافت‌های کوتاه و تجمع رطوبت ایجاد می‌شود.
جمع‌بندی و توصیه نهایی
سیاه شدن روغن موتور یک پدیده طبیعی و حتی مطلوب است که نشان می‌دهد افزودنی‌های پاک‌کننده درون روغن به درستی در حال انجام وظیفه خود و جمع‌آوری آلاینده‌های موتور هستند. به همین خاطر قضاوت تنها بر اساس رنگ روغن، روشی غیرعلمی برای تشخیص سلامت روغن به حساب می‌آید. معیار اصلی برای تعویض روغن، توصیه‌های سازنده خودرو (بر اساس کیلومتر یا زمان) و شرایط کارکرد است. توصیه می‌شود هرگز از تعویض به‌موقع روغن و فیلتر آن با محصولات باکیفیت و استاندارد مطمئن غافل نشوید و در صورت مشاهده هر یک از علائم هشداردهنده ذکرشده در این مقاله، خودرو را جهت تشخیص دقیق به یک مکانیک مجرب نشان دهید.
دیدگاهتان را بنویسید